تصمیم گرفتم تا شیوه ها و سبک های مختلف عکاسی را یاد بگیرم و اطلاعات خودم ار در اختیار شما قرار دهم در نخستین بخش این مجموعه با عکاسی اجتماعی آشنا می شویم.

قبل از وارد شدن به مبحث  اصلی ، بهتر است کمی در مورد کلمه « مستند » با یکدیگر بحث کنیم . کلمه مستند در فارسی به معنی « چیزی که بدان استناد کنند ، مسند ، دلیل »

اصولا عکاسی هنری است که جنبه های استنادی آن بسیار شدید می باشد یعنی : می توان از عکس ها به عنوان اسناد و مدارک استفاده کرد . این جنبه اسنادی نسبت به هنرهای دیگر مثل نقاشی وجه بسیار مهمی برای عکاسی به شمار می رود .

به نظر شما آیا یک عکس خانوادگی می تواند جنبه  اسنادی داشته باشد ؟

مسلما جواب همه شما به این سوال مثبت است فکر کنیم خانواده شما در زمانی خاص  ، در محلی دور یگدیگر جمع شده اند و عکسی از آنجا گرفته اید . عکس شما سند و مدرکی از این اتفاق است و شما می توانید از این عکس به عنوان یک سند استفاده کنید و به موضوع درون عکس خود استناد نمایید . این عکس دارای کلیه اطلاعات  مربوط به آن واقعه است . حتی علاوه بر مستند بودن عکس ، جنبه های خبری ضعیفی نیز می توان در آن یافت   یعنی خبری مربوط به جمع شدن خانواده ای در یک مقطع زمانی و در یک محل  خاص .

شما ممکن است در کتاب های مختلف یا مقالات و حتی سخنرانی های متفاوتی  به جای « عکاسی اجتماعی » با ترکیب « عکاسی مستند اجتماعی » برخورد کنید. اکنون شما می دانید که یک عکس خانوادگی نیز دارای جنبه های استنادی است اما اصولاً عکاسان اجتماعی از آن جایی که سعی دارند، کمترین تاثیر گذاری را بر موضوعی که از آن عکس میگیرند داشته باشند. با استفده از کلمه مستند در ترکیب «‌عکاسی مستند اجتماعی »  تاکید بیشتری بر عدم دخل و تصرف خود در موضوع مورد عکسبرداری ، دارند این موضوع مهمی است که اختلاف ها  و روش های متفاوتی را در میان عکاسان برجسته اجتماعی در طول دهه سال به وجود آورده است .

به طور کلی عکس اجتماعی به عکسی گفته می شود که موضوعات و اهداف اجتماعی در آن دارای حاکمیت و قدرت بیشتری باشند . با این تعریف و برای درک بهتر آن به مثالی که در آغاز  ذکر کردیم بر میگردیم همان عکسی  که شما از خانواده  خود گرفته اید.

عکسی که شما گرفتید دارای وجوه استنادی بود همچنین این عکس مربوط به یک  موضوع اجتماعی است یک خانواده که بخش یاز یک جامعه است حتی گفتیم که این  عکس دارای وجوه خبری نیز هست اما چه تفاوت هایی در بین این نگرش ها به یک عکس واحد وجود دارد ؟

این تفاوت ها در اصول نیست ؛ چرا که عکسی به دلیل مستند بودن ، دارای وجوه خبری نیز هست . البته این خبر می تواند دارای ارزش های خبری متفاوتی برای افراد و بخش های مختلفی از یک جامعه یا در کل جهان باشد . مثلاً  یک عکس خانوادگی اطلاعات خبری بسیار محدودی برای افراد خاصی در خود دارد که به جهت ارزش گذاری ممکن است  اصلا برای ما به عنوان خبر مطرح نشود   عکس های مستندی که دارای ارزش های خبری قوی تری هستند و این اخبار از نظر عموم مردم به عنوان خبر پذیرفته می شوند به سمت عکس های خبری سوق می یابند و عکس هایی که این پذیرش عمومی  را نمی یابند عکس هایی هستند که  در شکل استنادی آنها هیچ گونه شک و شبهه ای وجود نخواهد داشت .

عموماً عکس های خبری دارای زمان های  کاربردی محدودتری نسبت به عکس های اجتماعی و به طور کلی عکس های مستند هستند عکس هایی که لایه های نهان یک جامعه افراد و مسائل آنها را مطرح می کنند مسلما دارای ارزش های زمانی هستند اما دارای  محدودیت کاربردی در یک زمان مشخص نیستند .

بیایید با چند مثال بهتر به این تفاوت بسیار ظریف بپردازیم فکر کنید شما مجموعه ای از عکس هایی مربوط به یک اردوگاه مهاجرین افغانی تهیه کرده اید  این مجموعه به نوبه خود  مجموعه ای است مستند از طرف دیگر موضوع این مجموعه به مسائل انسانی و اجتماعی بر میگردد .  بنابراین مجموعه  شما مجموعته ای است که در شاخه عکاسی اجتماعی جای می گیرد و اگر مجموعه شما با  حمله نظامی آمریکا به افغانستان همزمان گردد همین عکس ها می توانند وجوه خبری بیشتری به  خود بگیرند و دارای کارکردها و کاربردهای خبری نیز باشند  . درباره عکس های خبری بعدا توضیحات بیشتری خواهیم داد .

به عبارت دیگر کلمه مستند می تواند به هر عکسی  که توصیف حقیقی واقعیت باشد اطلاق شود چه این عکس دارای کارکردهای خبری بیشتر باشد یا دارای جنبه های اجتماعی بیشتر ، همچنین تکرار می کنیم که عکس اجتماعی  به عکسی اطلاق می شود که موضوعات اجتماعی و اهداف اجتماعی در آن دارای حاکمیت و قدرت بیشتر باشند .

نگاهی به پیشینه  عکاسی اجتماعی

با آشکار شدن توانایی های عکاسی در اواخر قرن  نوزدهم شاخه ای از عکاسی که به عنوان « عکاسی اجتماعی » شناخته می شود به وجود آمد قبل از این زمان نیز عکس هایی با موضوعات اجتماعی گرفته می شدند  اما این کوشش ها دارای یک وضعیت مستمر  و مشخص نبود شاید از اولین افرادی که به این موضوعات پرداختند بتوان از اوکتاویوس هیل  و رابرت آدامسون نام برد . آنها در سال ۱۸۴۵ از کارگران عکاسی می کردند و موضوعی که حتی در سال های ۱۹۹۰ نیز توسط عکاسان امروزی مثل سباستیائو سالگادو تکرار شد .

به هر حال با به کارگیری نگاتیوهایی با شیوه کلودیون و بالاتر رفتن حساسیت ها ، عکاسی از مردم رو به فزونی یافت و تجربه های بسیاری از سوی عکاسان در مسیر تهیه عکس هایی که مبتنی بر مسائل اجتماعی بودند ، صورت پذیرفت . مثلا عکاسی به نام هنریک تونیز از افرادی متعلق به طبقات مختلفی از جامعه در بین سال هایی ۱۹۰۳ تا ۱۹۵۶  در استودیوی خود عکاسی می کرد .

این نوع عکاسی حتی به کشورهای مختلف  و در گوشه و کنار دنیا نیز سرایت کرد و آمریکای جنوبی ، اورشلیم ، بیروت  و … توسط عکاسان مختلف عکاسی شد . حتی  این نوع عکاسی با نوعی از عکاسی توریستی ، هم آمیختگی هایی داشتند و از یکدیگر جدا نبودند .

حتی تعداد زیادی از این عکس ها در مجلات و نشریه های مختلف چاپ می شدند .

از سال ۱۸۶۰ یک کمپانی به نام آندروود اند آندروود  عکاسانی را به سراسر دنیا گسیل می داشت تا از شرایط زندگی اجتماعی مردم عکاسی کنند . عکس هایی از لباس ها ، خانه ها ، رسوم سنتی  آنها و … از سال ۱۸۷۱ به بعد حتی عکس های اجتماعی توسط جامعه شناسان مورد استفاده علمی و تحقیقاتی قرار گرفت . از این روز به کارگیری عکس های اجتماعی  در مطبوعات از  سال ۱۸۵۰ شروع شده بود و عکس ها در کنار مسائلی که بیشتر مربوط به علم جامعه شناسی بود ، به کارگرفته می شدند. به تدریج به کارگیری این عکس ها در مطبوعات شکل پروژه ای  به آنها داد و عکاسان بر روی یک موضوع به صورت متمرکز کار می کردند .

ژاکوب ریس از اولین کسانی بود که در امریکا بر روی موضوعات اجتماعی کار کرد او برای پلیس کار می کرد و برای اثبات اطلاعاتی که گرداوری می کرد. از دوربین  و عکاسی استفاده کرد .

سال ها بعد ، لوئیس هاین در آمریکا و آگوست ساندر در اروپا نیز از  کارگران در حال کار ، عکاسی کردند و از آنها تصایر پرتره گرفتند .

در سال های ۱۹۳۱ به بعد پروژه مشهور F.S.A که مربوط به اداره کل حفاظت مزارع بود شکل گرفت آنها جهت تحقیق در مورد شرایط کاری و زندگی کشاورزان و مزرعه داران آمریکا  به عکاسان ماموریت های عکاسی  می دادند و  توانستند از این پروژه  حدود ۲۷۰۰۰۰ عکس به دست آورند .  افرادی نظیر آرتور روتشتاین ،‌دور تالانگ و مارگارت بروک وایت ، از عکاسانی بودند که د راین پروژه شرکت داشتند و در حدود ۳۰ عکاس با این پروژه  همکاری می کردند و این پروژه به بهترین پروژه عکاسی اجتماعی آن سالها تبدیل شد. البته روسای F.S.A تاکید داشتند که منظور آنها تهیه عکس های هنری نبوده و بیشتر بر جنبه های اجتماعی ، اطلاعاتی و استنادی این پروژه تاکید داشته اند .

با به کارگیری مستمر عکس های اجتماعی از اواخر سال های ۱۹۳۰  به بعد در مجلات و نشریاتی مانند لایف ، این عکس ها دارای شخصیت  مستقلی شدند . شخصیتی متفاوت از عکس های توریستی و سیاحتی و یا حتی پرتره اما در برگیرنده  تمامی  جوانب این نوع از عکاسی نیز بودند . با گسترش و به کارگیری عکس در مجلات از طرفی  و نفود و گسترش مجلات در زندگی مردم ، عکاسی اجتماعی زیر شاخه دسته بندی کلی تر با عنوان مطبوعات قرار گرفت  که شامل عکس های خبری نیز می شد.

جنگ جهانی دوم در سال های ۱۹۴۰ تا ۱۹۴۵ به این روند  رو به رشد کمک کرد .

هر چند در زمان جنگ عکاسی جنگ یا گزارش های مصور جنگی ، بخش عمده ای را به خود اختصاص می داد اما با پایان جنگ ، عکس های اجتماعی و گزارش های تصویری مبتنی بر موضوعات  اجتماعی بار دیگر جایگاه رو به گسترش  خود را در مجلات  پیدا کردند و این روند تا دهه ۱۹۷۰ ادامه یافت و در این سالها عکاسی تحت تاثیر اشکال جدیدی از رسانه های ارتباطی قرار گرفت .

شیوه های انجام یک پروژه اجتماعی

بهترین شیوه  برای انجام یک پروژه اجتماعی این است که ابتدا در مورد موضوعی که می خواهید در مورد  آن عکس برداری کنید تصمیم بگیرید . این تصمیم گیری باید از یک علاقه مندی شخصی سرچشمه بگیرد شما باید به موضوعی که به آن می پردازید . علاقه  داشته باشید در غیر این صورت  در کار خود موفق  نخواهید بود .

شما می توانید از مراحل مختلف  ساخت یک بنا تا زمانی که افراد مختلف در آن مستقر می شوند عکاسی کنید به طور مسلم شرایط چنین پروژه ای که حتما نگرش های اجتماعی نیز در آن حضور خواهد داشت ، متفاوت است از نحوه انجام مراسم کفن و دفن در یک شهر ، حضور در گورستان یک شهر و چنین موضوعی ممکن ست  برای بسیاری از ما قابل  انجان نباشد یا  ممکن است از علایق شخصی ما نباید و بنابراین یافتن یک موضوع اجتماعی  یکی از سخت ترین مراحل شروع یک پروژه است البته این موضوعات می توانند در یک چشم بر هم زدن به ذهن ما خطور کنند اما به هر حال برای رسیدن به چنین مرحله ای باید تمرین و تجربه های زیادی در نحوه انتخاب موضوعات اجتماعی انجام دهید .

دومین مسئله  در شروع یک پروژه  عکاسی اجتماعی بعد از انتخاب موضوع مسئله آشنایی و گردآوری  اطلاعات یا به عبارت دیگر ، بخش تحقیقات در ان زمینه است این تحقیقات می تواند به هر دو صورت  باشد اول تحقیقات میدانی و دوم تحقیقات نظری ، مثلا فکر کنید که می خواهید از تمامی عکاسان شهر خود پرتره تهیه کنید . پس از انتخاب چنین موضوعی باید شروع کنید به گردآوری اطلاعات  در مورد  تعداد عکاسان  شهر، یعنی :  آنهایی که در حال کار هستند و کسانی که کار عکاسی را کنار گذاشته اند و… به همین دلیل باید شروع کنید به جمع آوری اطلاعات میدانی  اطلاعاتی که دسته بندی و طبقه بندی نشده اند و در میان مردم پخش است و باید شما آنها را از طریق گفتگو ، مصاحبه ، دیدار از عکاسی ها و … جمع اوری کنید از طرف دیگر رجوع به منابع نظری، مثل کتب ، مقالات و … در مورد  عکاسی و عکاسان شهر شما می تواند جنبه های بسیار ناشناخته ای را از این موضوع برای شما آشکار کند .

در مورد موضوع حتما باید دارای اطلاعات درستی باشید تا بتوانید با جوانب مختلف آن برخورد کنید و دیدگاهی درست و منطقی در مورد موضوع خود داشته باشید در چنین شرایطی است که شما می توانید راحت تر احساس  خود را در عکس هایتان بروز دهید این اطلاعات نحوه برخورد شما با جوانب مختلف  موضوع را سامان می بخشد .

پس از کسب اطلاعات باید یک طرح کاری برای خود ایجاد کنید  باید قبل از شروع پروژه بتوانید بر اساس طرح تهیه شده خود عکس های مهم و نقاط عطف پروژه  خود را مشخص کنید طرح شما باید دارای ساختار اصلی پروژه  و موضوع شما باشد و وجوه مختلفی از موضوع را نمایاند آیا می توانید در مورد کودکان زیر ۱۲ سالی که در کارگاه ههای آهنگری کار می کنند طرحی را پایه ریزی کنید؟ آیا در طرح شما محل زندگی آنان نیز به عنوان بخشی  از پروژه  وجود دارد یا خیر ؟ یکی از وجوه دیگر این پروژه  می تواند این باشد که آنها درآمدهایشان را چگونه هزینه می کنند ؟ و وجوه بسیار متفاوت دیگر  که شما می توانید در طرح خود به آن بپردازد .

پس از طراحی  روند تکاملی پروژه ،  ذهن خود را آزاد بگذارید و شروع به عکاسی تعداد زیادی عکس کنید . سپس از میان این عکس ها  می توانید تعدادی  عکس برگزینید و در مجموعه خود به کار ببرید . این روز کمک می کند  تا شما  با زوایای ناشناخته ای از موضوع  خود آشنا شوید زوایایی که حتی در  هنگام تهیه طرح از نظر شما دور مانده اند .

در جریات مرحله عکاسی به طور مداوم عکس های خوب را جدا کنید و روند در کنار هم قرارگیری آنها را مدنظر قرار دهید این روند می تواند با اضافه شدن عکس های جدید و بهتر تغییر کند و به طور دائم به سمت غنی تر  شدن پیش برود . حتما در نظر داشته باشید  که بینندگان عکس های شما ، آنها را در کنار هم می بینند در ذهن خود مقایسه می کنند و پس از دریافت با برداشتی که از عکس های شما دارند به ترتیب  به جلو می روند  حتما از میان تعداد عکس های زیادی که می گیرید فقط تعدادی از آنها را که خوب و قابل به کارگیری در ساختار مجموعه شما هستند انتخاب کنید .

تعدادی از عکس های مجموعه شما باید حتما در بی خبری کامل سوژه و موضوع گرفته شوند . این عکس ها به ایجاد حس مستند بودن بسیار کمک می کنند آیا شما می توانید به نحوی که این حس از عکس های شما گرفته نشود صحنه ای را که می خواهید از آن عکس بگیرید آماده کنید مثل جابجایی در اشیاء ایجاد شرایط خاص برای موضوع دادن پزهای مناسب به موضوعات انسانی و …

در عکاسی اجتماعی و خبری جایی برای آدم های خجالتی و جود ندارد باید آدمی حساس و  نکته سنج  نسبت به اتفاقات کوچک ولی قابل توجه باشید و از خود واکنش نشان دهید و خود را هر موقعیتی تطبیق دهید دوربین شما باید همیشه آماده باشد .

ابزار  و وسایل

برای حضور در میام مردم بهتر است روشی را انتخاب کنید که کمترین جلب توجه را خود معطوف کند دوربین خود به تنهایی می تواند باعث  جلب نگاه ها و توجه  مردم به سمت شما باشد . بنابراین داشتن وسایل اضافی و ابزاری که باعث تشدید این موضوع  می شوند کار شما را دشوار میکند داشتن  یک دوربین ۳۵ میلیی متری با یک لنز  زوم با فواصل کانونی میانی مثل ۷۰-۳۵  میلی متر می تواند شرایط خوبی را برای شروع تهیه عکس های اجتماعی فراهم کند .

مهمترین مسئله ، حضور در میان مردم است افراد عادی، ناخودآگاه و به راحتی می توانند ترس و تزلزل  را در شما حس کنند و در چنین شرایطی حتما جنبه دفاعی به خود می گیرند اگر شما به کار و تجربه ای که انجام می دهید ایمان و اطمینان داشته باشید آنها نیز این را دریافت کرده و با شما همراه خواهند شد با مردم مودب باشید و اگر راضی نبودند که موضوع عکس شما باشند حتما  این مسئله را در نظر گرفته و رعایت کنید ایجاد  ارتباط  مناسب با افراد مختلف ، روشهای گوناگونی را میطلبد  که در هنگام تجربه های اولیه شما ، دست خواهد آمد از عکاسی کردن از مردم  هراس نداشته باشید آنها پدران، برادران و خواهران و یا مادران شما یا دوستان و همکلاسی های شما هستند رعایت احترام و ادب از جانب شما بزرگترین پشتوانه شماست .

* برگرفته از کتاب آتلیه عکاسی (۲) تالیف محمد حسین فرج – مطابق با استاندارد مهارت عکاسی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی